Stawy kończyn
Staw, articulatio, jest jamowym połączeniem ruchomym dwóch lub więcej kości, których końce pokryte są chrząstką stawową. Całość obejmuje torebka stawowa ograniczająca jamę stawową, w której znajduje się kleista ciecz zwana mazią. Chrząstka stawowa nie ma własnych naczyń i nie jest unerwiona. Odżywiana jest osmotycznie przez maź stawową. Wejście naczyń i nerwów na jej obszar jest procesem chorobowym, wyrażającym się odczuwaniem bólu. Torebka stawowa ma warstwę albo błonę włóknistą leżącą zewnętrznie i błonę maziową. Pierwsza jest przedłużeniem okostnej i stanowi mocny mankiet obejmujący staw. Zagęszczenie jej włókien kolagenowych doprowadziło do powstania więzadeł stawowych, które go wzmacniają, ale jednocześnie ograniczają jego ruchy. W stawach kończyn konia oprócz ramiennego i biodrowego występują we wszystkich pozostałych; z racji swego ułożenia nazywają się więzadłami pobocznymi: bocznymi lub przyśrodkowymi. Błona maziowa od strony jamy stawowej ma wykształcone kosmki i fałdy maziowe, które jak pędzelki rozprowadzają maź produkowaną przez tę błonę po powierzchniach stawowych. W stawie prostym spotykają się tylko dwie kości, w złożonym - więcej. Stawy dzielimy albo ze względu na rodzaj powierzchni stawowych na stawy kuliste, płaskie, zawiasowe, obrotowe, owalne, siodełkowe i kłykciowe. (klasyfikacja morfologiczna) albo ze względy na rodzaj wykonywanych ruchów (klasyfikacja czynnościowa), kiedy wyróżniamy stawy jednoosiowe (I stopnia), w których zachodzą ruchy zginania i prostowania, dwuosiowe (II stopnia), o dodatkowych ruchach przywodzenia i odwodzenia, i stawy wieloosiowe (III stopnia), w których oprócz wymienionych ruchów ma jeszcze miejsce tzw. ruch obwodzenia. Zachodzi on w stawie ramiennym i biodrowym człekokształtnych.
Kończyna piersiowa, w odróżnieniu od miednicznej, nie ma połączenia stawowego z kręgosłupem. Łączy się z tułowiem i szyją, a nawet głową za pomocą mięśniozrostu tułowiowo-kończynowego, złożonego z szeregu jednostek mięśniowych. Stabilizują one łopatkę i kość ramienną. Należą tu następujące mięśnie: czworoboczny, równoległoboczne: klatki piersiowej i szyi, łopatkowo-poprzeczny, zębate brzuszne: klatki piersiowej i szyi, piersiowy głęboki, piersiowe powierzchowne: zstępujący i poprzeczny oraz mięsień ramienno-głowowy i najszerszy grzbietu.
Staw ramienny, inaczej barkowy, articulatio humeri, prosty, kulisty, spolaryzowany do stawu dwuosiowego, powstaje przez połączenie wydrążenia stawowego łopatki z głową kości ramiennej. Pozwala na ruchy zginania-prostowania i przywodzenia-odwodzenia. Jest pozbawiony więzadeł pobocznych. Ich rolę pełnią ścięgna mięśni: nad- i podgrzebieniowegopodłopatkowego. oraz
Staw łokciowy, articulatio cubiti, stanowi połączenie miedzy kłykciem kości ramiennej i kośćmi przedramienia - promieniową i łokciową. Jest typowym stawem zawiasowym, w którym zachodzą ruchy zginania-prostowania. Występują tu dwa mocne, sznurowate więzadła poboczne - boczne i przyśrodkowe, ograniczające ruchy na boki.
Staw nadgarstka, articulatio carpi, konia jest połączeniem dalszego końca kości promieniowej z kośćmi śródręcza - szczątkowych II i IV oraz w pełni wykształconej III. W połączeniu tym pośredniczą dwa rzędy kości nadgarstka, których u konia jest siedem. W związku z tym w omawianym stawie występują trzy wtórne stawy śródrzędowe: przedramienno-nadgarstkowy, śródnadgarstkowy i stawy śródręczno-nadgarstkowe. Pierwszy jest zbliżony do stawów zawiasowych z możliwością ruchów zginania-prostowania, pozostałe są płaskie. W stawie nadgarstka, oprócz wymienionych, znajdują się stawy międzurzędowe, występujące między kośćmi jednego rzędu. Staw nadgarstka, podobnie jak jego odpowiednik w kończynie miednicznej - staw stępu z racji dużej liczby komponentów kostnych, wyposażony jest w wiele więzadeł długich i krótkich opisanych dokładnie w podręcznikach anatomii dla studentów weterynarii. Duże nagromadzenie stawów w jednym odcinku kończyny, jak w przypadku stawu nadgarstka i wspomnianego stawu stępu, jest doskonałym urządzeniem przyczyniającym się do likwidacji wstrząsów wynikających z kontaktu kończyny z twardym podłożem.
Połączenie kości śródręcza III konia z członem palcowym bliższym nazywa się stawem śródręczno-członowym lub śródręczno-palcowym, articulatio metacarpophalangea. Nazwy dwóch następnych połączeń kości palca to: staw międzyczłonowy bliższy, articulatio interphalangea proximalis manus i staw międzyczłonowy dalszy, articulatio inerphalangea distalis manus. Wszystkie te trzy określenia są niewygodne w wymowie. Dlatego przyjęto ich nazwy hodowlane, które brzmią w tej samej kolejności: staw pęcinowy, koronowy i kopytowy. Pierwszemu towarzyszą po stronie zginaczowej parzyste kostki zwane trzeszczkami, przez co jest on stawem złożonym, podobnie jak staw kopytowy, który ma też trzeszczkę, ale tylko jedną. Stawy palca są w swej funkcji zbliżone do zawiasowych niezupełnych i kłykciowych, pozwalających, poza zginaniem i prostowaniem, na wykonywanie w niewielkim stopniu ruchów przywodzenia i odwodzenia. Palec konia w stosunku do osi śródręcza jest odchylony do przodu. Dla zapobieżenia dalszej jego pozycji nadwyprostnej, na stronie zginaczowej stawu pęcinowego jest usytuowany dość skomplikowany system więzadeł zapobiegający takiej sytuacji i jednocześnie gwarantujący doskonałą amortyzację dla całej kończyny. Stawy palca konia są narażone na urazy z uwagi na bliskość podłoża, bywają obciążone wadami rozwojowymi, zniekształcone chorobami przemiany materii itp. Dlatego są przedmiotem szczególnej troski lekarzy weterynarii i hodowców.
Kończyna miedniczna, tylna, łączy się z kręgosłupem w stawie krzyżowo-biodrowym, articulatio sacroiliaca, powstałym przez zetknięcie powierzchni uchowatej kości krzyżowej z podobną na kości biodrowej. Jest stawem płaskim, ścisłym, pozwalającym na minimalne ruchy. Stanowi punkt transmisyjny, w którym energia mięśni kończyny, głównie czworogłowego uda i trójgłowego łydki jest przekazywana belce kręgosłupa. Należy pamiętać, że rola kończyny miednicznej w stosunku do ciała konia jest napędowa, a piersiowej hamująca.
Spojenie miedniczne, symphysis pelvis, stanowi połączenie chrzęstne między obustronnymi kośćmi miednicznym a bliżej ich wysłanniczkami kośćmi łonową i biodrową. Spojenie to pozwala na niewielkie odchylanie na boki kości biodrowych, co jest przydatne szczególnie u klaczy podczas porodów. Spojenie miedniczne w starszym wieku ulega skostnieniu. Jednak, gdy nastąpi w tym wieku ciąża, to jej hormony demineralizują to połączenie, zmieniając kościozrost na chrząstkozrost.
Staw biodrowy, articulatio coxae, łączy panewkę miedniczną z wchodzącą weń głową kości udowej. Powstaje w ten sposób typowy staw kulisty, który u człekokształtnych jest stawem o ruchomości III stopnia, a u zwierząt, szczególnie kopytnych jest spolaryzowany do II stopnia. Panewka miedniczna jest pogłębiona obecnością chrzęstnego obrąbka panewkowego, który podwyższając brzeg panewki na wysokości jej wcięcia tworzy więzadło poprzeczne panewki. Oprócz niego u wszystkich zwierząt i ludzi jest więzadło głowy kości udowej, zwane też obłym. Łączy ono dół panewki z dołkiem głowy kości udowej. U noworodków ludzkich, gdy głowa nie jest jeszcze ufiksowana w panewce więzadło to jest stosunkowo długie. Skraca się w następnych miesiącach życia w miarę zbliżania się obu komponentów kostnych. Więzadło to nie bierze udziału w mocowaniu stawu, ba nawet nie jest zbudowane jak wszystkie z tkanki łącznej włóknistej. Służy ono jako trakt dla przeprowadzenia tętniczki unaczyniającej głowę kości udowej; zapobiegającej również przed martwicą po jej odłamaniu. Pozornie biegnie wewnątrz jamy stawowej otoczone mazią. Nie ma z nią jednak kontaktu, gdyż owinięte jest błoną maziową torebki stawowej. Ewenementem u konia jest w omawianym stawie więzadło dodatkowe, które nie jest wytworem torebki stawowej, lecz stanowi część włókien mięśnia prostego brzucha. Efektem obecności tej struktury jest zdolność konia do wykonywania ruchów wierzgania do tyłu - jako ruchów obronnych. Bydło nie ma tego więzadła; w walce z przeciwnikiem wykorzystuje rogi.
Staw kolanowy, articulatio genus, jest miejscem spotkania trzech komponentów: kości udowej, rzepki i kości piszczelowej. Jest więc klasycznym stawem złożonym, dlatego wyróżniamy w nim dwa wtórne stawy: udowo-rzepkowy, articulatio femoropatellaris i udowo-piszczelowy articulatio femorotibialis.
W stawie udowo-rzepkowym rzepka przesuwa się z góry na dół po bloczku kości udowej. Jest ona trzeszczką, narządem pomocniczym, dla mięśnia czworogłowego uda, największego prostownika w kończynie miednicznej. Wszystkie jego głowy zatrzymują się na niej, ale nie kończą, Schodzą z niej na guzowatość kości piszczelowej jako trzy więzadła rzepki, zwane kiedyś dodatkowo prostymi: boczne, pośrodkowe i przyśrodkowe. Po stronie bocznej i przyśrodkowej rzepka ma przybudówkę w postaci chrząstki włóknistej przyrzepkowej, znacznie lepiej wykształconej po stronie przyśrodkowej. U konia przyśrodkowa chrząstka włóknista i przyczepiające się na niej więzdło rzepki przyśrodkowe tworzą razem rodzaj pętli zahaczającej w pozycji wyprostnej stawu za guzek bloczka kości udowej usytuowany na końcu bliższym jej grzebienia przyśrodkowego. Aparat ten bierze udział w ustalaniu tego stawu w pozycji wyprostnej. Odhaczeniem tej pętli zawiaduje część włókien mięśnia czworogłowego uda. W sytuacji patologicznej może dochodzić do nawykowego zawieszania tej pętli, co określa się mianem zadzierzgnięcia rzepki. Uwolnienie jej zapewnia zabieg chirurgiczny, polegający na przecięciu więzadła przyśrodkowego rzepki. Więzadła udowo-rzepkowe boczne i przyśrodkowe, nikłe pasma, łączą rzepkę z kością udową, utożsamiane są z troczkami rzepki.
W stawie udowo-piszczelowym łączą się kłykcie kości udowej z kłykciami kości piszczelowej. Powierzchnie jednych i drugich są bardziej lub słabiej wypukłe, a zatem niedopasowane do siebie. O takich stawach mówiono kiedyś, że są niekontaktujące. Czynnikiem jakby uszczelniającym te niedoskonałości są w omawianym stawie chrząstki włókniste zwane w anatomii łąkotkami w liczbie dwóch - bocznej i przyśrodkowej. Mają kształt półksiężyców lub małżowin człowieka, lub połówek soczewki dwuwklęsłej. Są luźno nałożone na powierzchnie stawowe kości piszczelowej przytwierdzone w przodzie i w tyle więzadłami. Łąkotka boczna ma ponadto więzadło leczące ją z kością udową. W płaszczyźnie pośrodkowej stawu, a więc przednio-tylnie miedzy kłykciami obu spotykających się kości znajdują się dwa więzadła ułożone na kształt liter X. Nazywają się więzadłami krzyżowymi kolana przednim i tylnym. Koń nie ma kłopotów z nimi, bo nie jeździ na nartach. U ludzi ulegają często zerwaniu na skutek wymuszonych, niefizjologicznych ruchów w omawianym stawie. Jest on na szczęście wzmocniony pobocznie więzadłem bocznym i przyśrodkowy.
Mechanika stawu kolanowego jest nader ciekawa i zawiła. W związku z tym wmontowanie w jego miejsce endoprotezy jest o wiele bardziej skomplikowane niż w przypadku stawu biodrowego.
Staw stępu, articulatio tarsi, jest jeszcze bardziej skomplikowany pod względem budowy niż jego odpowiednik w kończynie piersiowej - staw nadgarstka. Tworzą go u konia kość piszczelowa (bez strzałkowej), kości stępu w liczbie pięciu oraz kości śródstopia II, III (w pełni wykształcona) oraz IV. Największymi kośćmi stępu są kość piętowa i skokowa, drobniejszymi kość ośrodkowa i kości stępowe I z II zrośnięte, następnie samodzielne III i IV. W związku z tą mnogością komponentów w całości stawu stępu wyróżnia się cztery główne stawy: stępowo-podudziowy, skokowo-piętowo-ośrodkowy, ośrodkowo-dalszy i stawy stępowo-śródstopowe. U konia pierwszy staw jest najbardziej ruchomy, wykonujący ruchy wyłącznie jednopłaszczyznowe zginania-prostowania. Pozostałe, jako stawy płaskie, odgrywają rolę jedynie amortyzującą. Powiązanie w całość tylu elementów kostnych jest dziełem wielkiej liczby więzadeł między- i śródrzędowych, których wypreparowanie jest zwycięstwem początkującego anatoma i jednocześnie karą.
Należy w tym miejscu przypomnieć stwierdzenie z osteologii, że odcinek kończyny piersiowej zawierający kości nadgarstka, śródręcza i palców nazywa się ręką a podobny odcinek w kończynie miednicznej zawierający kości stępu, śródstopia i kości palców to stopa.
Budowa i nazwy stawów palca konia w kończynie miednicznej są identyczne jak w kończynie piersiowej. W tym przypadku są to stawy: pęcinowy stopy, koronowy stopy i kopytowy stopy.
tekst : dr.hab Franciszek Kobryńczuk
